YAPI BİLGİSİ (SÖZCÜKTE YAPI)
Yapı Bilgisi (Sözcükte Yapı) konusu Türkçe’nin en sevilmeyen konularından biridir. Ancak endişe etmenize gerek yok bu yazımızda yapı bilgisi ile ilgili detaylı konu anlatımı ile endişelerinizi ortadan kaldıracağız. Yapı Bilgisi (Sözcükte Yapı) konusu ile ilgili KPSS, ve TYT sınavında ortalama olarak 1 soru gelmektedir.
1 . Kök
- Bir kelimenin anlam taşıyan en küçük birimidir.
# “Çantalar”kelimesinin kök ü “çanta”dır.
# “Gezintideler” kelimesinin kök ü “gez”dir.
- Türkçe’ de kök halinde 2 tür sözcük çeşidi vardır.
İsim (Ad)
“-mek, -mak” mastar ekini almazlar.
# göz, söz, çağ…
Fiil (Eylem)
“-mek, mak”master ekini alabilirler.
# gez, sev, oku, gör…
DİKKAT !!!
!!! “Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili sözcüğün kökü tür bakımından diğerlerinden farklıdır ? sorusu gelirse sözcüğün köküne inilir ve isim yada fiil olduğuna bakılır.
2. Ek
Kelimelerin cümle içindeki görevlerini belirtmek veya sözcüklerden yeni sözcük türetmek için kullanılan yağı birimleridir.
- Türkçede bir sözcük kurulurken “KÖK + YAPIM EKİ+ÇEKİM EKİ”sıralaması ele alınır.
Türkçede ekler görevleri bakımından iki ayrı grupta incelenir:
1–Yapım Ekleri
a- İsimden isim yapan
b- İsimden fiil yapan
c- Fiilden isim yapan
d- Fiilden fiil yapan
2–Çekim Ekleri
a- İsim çekim ekleri : hal ekleri, tamlayan ekleri, çokluk ekleri, ek-fiil ekleri, iyelik ekleri, aitlik eki
b- Fiil çekim ekleri : kip ekleri, kişi ekleri, ek-fiil ekleri
A- YAPIM EKLERİ
- Kelimelerin kök veya gövdelerine gelerek yeni sözcük türeten eklere denir.
- Yapım ekleri bazen sözcüğün türünü değiştirebilir.
# sev- sevgi sevgili (fiilden isim)
# boş boşa (isimden fiil)
a-isimden isim yapan
ben-cil göz-lük yok-sul ar-sız
b-isimden fiil yapan
göz-le baş-la gaz-la garip-se
c-fiilden isim yapan
gör-gü çöz-üm dene-yim bil-ge
d-fiilden fiil yapan
bak-ın çık-ar çöz-ümle küs-üş
B. ÇEKİM EKLERİ
Sözcüğün bir diğer sözcükle ilgisini ve görevini belirten eklere çekim ekleri denir.
- Çekim ekleri olmasaydı cümle kurulamazdı.
Türkçede çekim eklerini isim ve fiil çekim ekleri olmak üzere 2 ye ayırırız
1-İsim Çekim Ekleri
a. Hal (durum) ekleri
isimlere gelerek onlara belirtme, yönelme, ayrılma, bulunma anlamı katar.
- belirtme hal eki (-ı,-i) araba-y-ı
- yönelme hal eki (-a,-e) araba-y-a
- bulunma hal eki (-de,-da) araba-da
- ayrılma hal eki (-den,-dan) araba-dan
Özellikleri
- Belirtme hal ekleri cümlede belirtili nesne olarak görev yapar. Neyi ve kimi sorusuna cevaptır.
- Belirtme hal eki ile 3.tekil şahış iyelik ekini karıştırmayalım iyelik eki varlığın kime ait olduğunu belirtir ve sözcüğün başına onun getirerek ayır ederiz
- Yönelme bulunma ve ayrılma hal ekleri cümlede dolaylı tümleç görevindedir. Nereye, kime, nerede, ne(y)de , kimde, nereden, ne(y)den, kimden sorularına cevaptır.
b. Çokluk eki
İsimlere getirilen “-lar, -ler” ekleridir.
isme bazen çokluktan ayrı olarak farklı anlamlar kazandırabilir.
# Ne türküler, ne şiirler okuduk bu yaz. (çokluk)
# Bu akşam annemler bize gelicek. (aile)
# 20 yaşlarında bir gençti . (yaklaşık)
c. Tamlama ekleri
Belirtili ve belirtisiz isim tamlaması yapmak için kullanılan eklerdir.
- tamlayan ekleri : -ın, -in, -un, -ün, dan, -den
- tamlanan ekleri : -ı, -i, -u, ü
# Kalem-in uc-u
# Kalem uc-u
d. Ek fiil ekleri
isimlere gelerek onları yüklem yapan eklerdir.
- Türkçede ek fiiller “-idi, -imiş, -ise, -dır, -dir” dir.
# Arabasının rengi sarıymış. (sarı imiş)
# Onun kaldığı ev pistir. (pis-dir)
- ek fiilin olumsuzu “değil” dir.
# O gördüğüm kişi Ahmet değildi.
e. İyelik ekleri
İsmin karşıladığı ve kime ait olduğunu belirtir.
- “kimin ,neyin” sorularına yanıttır.
# ayakları kokuyor. (onun ayakları) – 3. tekil şahış
# ayaklarınız kokuyor. (sizin ayaklarınız) 2.çoğul şahıs
2. Fiil Çekim Ekleri
- Fiillere gelerek iş,oluş ve hareketin yapıldığı zaman veya oluş durumunu belirten eklerdir.
- Haber ve dilek kip ekleri olarak ikiye ayrılır.
- Haber kip ekleri cümleye zaman anlamı katar.
a. Haber kip ekleri
- şimdiki zaman (-yor, -makta, -mekte) #geliyor, # gitmekte
- gelecek zaman (-ecek,-acak) # gelecek # kalacak
- geniş zaman (-r ) # gelir, #kalır
- görülen geçmiş zaman (-dı, -di) # geldi # kaldı
- öğrenilen geçmiş zaman (-miş, -mış) #gelmiş # kalmış
b. Kişi ekleri
Fiilerde kip eklerinden sonra gelerek işi kimin yaptığını gösterir.
# sev-i-yor-um sev-i-yor-sun sev-i-yor
#sev-i-yor-uz sev-i-yor-sunuz sev-i-yor-lar
c. Ek fiil ekleri
basit fiillere gelerek onları birleşik fiil yaparlar.
- basit zamanlı fiiller tek kip almışlardır.
hikaye birleşik zaman (-idi) #seviyor-idi (seviyordu)
rivayet birleşik zaman (-imiş) #seviyor-imiş (seviyormuş)
şart birleşik zaman (-ise) #seviyor-ise (seviyorsa)
